Về Ca Khúc “Đêm Đông” Của Nhạc Sĩ Nguyễn Văn Thương

Ca khúc Đêm Đông là một sáng tác nổi tiếng của nhạc sĩ Nguyễn Văn Thương, ông đã từng chia sẻ về ca khúc này rất nhiều lần, xin được tóm tắt ý như sau : Vào năm 1939, lúc này ông đang theo học tại trường Thăng Long, do không có tiền nên ông không thể về quê ăn tết với gia đình. Lần đầu tiên phải ăn tết xa nhà, ông rất buồn. Năm ấy, Hà Nội rất rét. Để chống lạnh, có bao quần áo, ông “nhồi” tất vào người. Như bản năng, ông cứ thế rời phòng trọ lững thững đi về phía Ga Hàng Cỏ và nhớ ra là mình không có vé tàu.

Ông kể lại: “Khi tàu chuyển bánh, tôi cũng theo tàu đi về phương Nam, dọc theo những đường Nam Bộ bây giờ. Tiếng còi tàu mỗi lúc một xa càng làm tăng thêm nỗi nhớ nhà da diết! Đến chỗ chắn tàu ở phố Khâm Thiên, tôi chợt nảy ra ý định đi tìm người cùng cảnh ngộ với mình trong đêm nay. Phố Khâm Thiên hồi ấy có nhiều nhà nhát ả đào. Tôi muốn xem trong đêm giao thừa này, có người nào không ở nhà với gia đình mà đi hát. Hoặc ca nhi nào, vì kế sinh nhai mà phải ở lại hành nghề không? Đêm ấy, có hai nhà còn để đèn ngoài cổng để chờ khách. Tôi đi qua nhà đầu tiên. Cửa mở nhưng không có người ra. Đến nhà thứ hai thì có mọt ca nhi đi ra mở cửa. Nhưng khi nhìn thấy một cậu thanh niên, tuổi vừa đôi mươi, ăn mặc lôi thôi thì cô ta đã thất vọng. Khi quay trở vào, cô không quên soi mình trong tấm gương treo cạnh cửa, và đưa cánh tay trần vuốt nhẹ lên mái tóc. Tôi còn đi lang thang mãi trên nhiều đường phố Hà Nội tối hôm đó cho đến khuya, khi các bà mang hương, đèn ra cúng trước thềm nhà tôi mới quay về căn gác trọ số 10 ngõ Hội Vũ. Lên giường nằm, nhưng nỗi nhớ nhà và cảm giác cô đơn nơi đất khách khiến tôi không tài nào ngủ được. Và nảy ra ý định sáng tác một bài hát để nói lên cảm xúc và suy nghĩ của mình trong đêm giao thừa đầu tiên phải xa nhà. Tôi đã đưa vào ca khúc hình ảnh thực tế đã đập vào đôi mắt tôi lúc đi qua phố Khâm Thiên. Đó là người “ca nhi đối gương ôm sầu riêng bóng”, còn “Thi nhân lắng nghe tâm hồn tương tư” hoặc “Cô lữ đêm đông không nhà” là hình ảnh của bản thân mình. Còn “chinh phu”, “chinh phụ” là những hình tượng mượn từ trong Tiểu Thuyết Thứ Bảy của Tự Lực Văn Đoàn rất thịnh hành lúc bấy giờ, chứ ta có đi chinh phụ ai đâu mà có chinh phu để nói”.

Đêm hôm ấy, bài hát mới chỉ chốt lại ở việc khổ nào cũng bắt đầu bằng điệp khúc Đêm Đông, trừ câu kết thì đổi thành “Có ai…”. Sau một thời gian, Nguyễn Văn Thương và một học trò theo học guitar với ông tên là Kim Minh cùng trau chuốt lại lời ca, bài hát kể như mới chính thức hoàn thành.

Chiều chưa đi màn đêm rơi xuống
Đâu đấy buông lững lờ tiếng chuông
Đôi cánh chim bâng khuâng rã rời
Cùng mây xám về ngang lưng trời.

Thời giang như ngừng trong tê tái
Cây trút lá cuốn theo chiều mây
Mưa giăng mắc nhớ nhung, tiêu điều
Sương thướt tha bay, ôi! đìu hiu

Mở đầu bài hát, tác giả miêu tả quang cảnh hiu quạnh, cô đơn của người lữ khách, của chính tác giả trong đêm đông.

Với câu hát “Đâu đấy buông lững lờ tiếng chuông” nhiều người nghĩ rằng nhạc sĩ sáng tác theo hướng phục vụ cho nhà thờ. Nhưng chính tác giả Nguyễn Văn Thương, trích trong lá thư viết ngày 4/11/1997, ông đã viết: Tiếng chuông buông lững lờ, chỉ có thể là tiếng chuông chùa. Nhưng không cứ gì tôi phải đi ngang qua một ngôi chùa, mà chỉ cần nghe tiếng chuông, thường những người tu tại gia, khi niệm kinh buổi chiều, vẫn thỉnh thoảng gõ chuông từ một gác thờ nào đó. Vì tôi đi từ nhà ra Ga Hàng Cỏ, qua phố Khâm Thiên rồi đi lang thang khắp các nẻo đường trước khi về gác trọ thì có thể nghe được nhiều lần tiếng chuông ấy lững lờ buông. Còn nếu tiếng chuông nhà thờ thì phải dùng chữ chuông đổ, chứ không thể dùng buồng lững lờ được.

Phần tiếp theo thì thể hiện cảm xúc cũng như suy nghĩ của tác giả qua hai điệp khúc:

Đêm đông, xa trông cố hương buồn lòng chinh phu
Đêm đông, bên song ngẩn nhơ kìa ai mong chồng
Đêm đông, thi nhân lắng nghe tâm hồn tương tư
Đêm đông, ca nhi đối gương ôm sầu riêng bóng

Điệp khúc thứ nhất, thể hiện niềm thương cảm tới những số phận giống với bản thân tác giả trong đêm đông, bao gồm: ca nhi, thi nhân, chinh phu, chinh phụ.

Gió nghiêng, chiều say
Gió lay ngàn cây, gió nâng thuyền mây
Gió reo sầu miên
Gió đau triền miên

Sau điệp khúc là sáu câu nhạc sĩ tả về gió vô cùng tinh tế. Bởi khi nói về mùa đông thì không phải mùa đông nào cũng nhiều gió, nhưng đặc biệt trong Đêm Đông lại có rất nhiều gió và chính gió đã làm nên nhạc phẩm này mãi bất hủ với thời gian.

Đêm đông, ôi ta nhớ nhung đường về xa xa
Đêm đông, ta mơ giấc mơ, gia đình, yêu đương
Đêm đông, ta lê bước chân phong trần tha phương
Có ai thấu tình cô lữ, đêm đông không nhà

Đoạn điệp khúc và kết thúc bài thể hiện cảm xúc thương chính bản thân mình và ước mong của tác giả trong đêm đông.

Bài hát Đêm Đông từng được rất nhiều ca sĩ thể hiện, nhưng trước 1975, người ta thường nhắc đến 3 bản thu thành công nhất qua giọng hát của: Thanh Thúy, Lệ Thu và Bạch Yến. Trong đó ca sĩ Bạch Yến là người có công lớn trong việc đổi mới phong cách thể hiện bài hát này. Vì theo nhạc sĩ, lúc bài hát mới ra đời chỉ có các nhịp điệu như: Foxtrot, Valse, Tango… đến mãi sau năm 1950 mới có điệu Slow Rock. Bài hát lúc đầu từ mang điệu Tango, chính ca sĩ Bạch Yến đã đổi từ Tango sang Slow Rock và rất được yêu thích.

Mỹ Hương.